Οι ψυχικές διαταραχές της παιδικής και εφηβικής ηλικίας είναι ένα σύνθετο και σημαντικό πρόβλημα εξαιτίας των σοβαρών επιπτώσεων που μπορεί να επιφέρουν: ο ψυχικός πόνος και η ελλειμματική λειτουργικότητα του ατόμου (διαταραγμένες σχέσεις με συνομηλίκους και οικογένεια, χαμηλές σχολικές επιδόσεις κλπ) που συχνά τις συνοδεύουν, η οικονομική επιβάρυνση των οικογενειών αλλά και της κοινωνίας είναι μερικές από αυτές.

Εάν οι διαταραχές αυτές αφεθούν χωρίς θεραπεία, τείνουν να γίνονται σοβαρότερες με επιπτώσεις στην ψυχοκοινωνική ζωή του ατόμου καθώς συσσωρεύεται η ματαίωση εξαιτίας της σχολικής αποτυχίας και των άσχημων σχέσεων με οικογένεια, φίλους και άλλους ανθρώπους. Επιπλέον, μπορεί να συνεχίζονται στην ενήλικη ζωή με επιπτώσεις στην επαγγελματική και γενικότερη ζωή των ανθρώπων (αυξημένα ποσοστά εμπλοκής με το νόμο, την αστυνομία και τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και πρόνοιας).

Για παράδειγμα, γνωρίζουμε από μακροχρόνιες έρευνες ότι περίπου ένα στα τρία παιδιά με διαταραχές διαγωγής (που παρουσίαζαν δηλαδή συμπεριφορές όπως π.χ. επιθετικότητα, κλοπές, ψέμματα, σκασιαρχείο, φυγές από το σπίτι, βανδαλισμοί, παραβατικότητα) εξελίσσονται σε ενήλικες με αντικοινωνική προσωπικότητα, ενώ αντίστροφα, το σύνολο σχεδόν των αντικοινωνικών ενηλίκων είχαν ιστορικό διαταραχών διαγωγής στην παιδική τους ηλικία. Επίσης, η κατάθλιψη που δεν αντιμετωπίστηκε θεραπευτικά νωρίς στη ζωή συχνά “ακολουθεί” το άτομο στη ενήλικη ζωή του με υποτροπές και επιπτώσεις στη λειτουργικότητά του (σχέσεις με άλλους, επαγγελματική απόδοση κλπ). Ειδικά η κατάθλιψη συνοδεύεται συχνά από χρήση ουσιών (νικοτίνη, αλκοόλ, ναρκωτικές ουσίες), ενώ ο μεγαλύτερος και σοβαρότερος κίνδυνος είναι η αυτοκτονικότητα (η αυτοκτονία είναι η τρίτη αιτία θανάτου στους εφήβους και τους νεαρούς ενήλικες).

Αν και υπάρχουν διαταραχές με κοινά συμπτώματα, κάθε διαταραχή ψυχικής υγείας στην παιδική και εφηβική ηλικία εκδηλώνεται με διαφορετικό τρόπο. Τα προβλήματα αυτά που εμφανίζονται σε ποσοστό 7-15% (ή έως και 20% στους μεγαλύτερους εφήβους) περίπου για τις ηλικίες 0-18 ετών, ταξινομούνται, πιο συγκεκριμένα, στις ακόλουθες κατηγορίες. Είναι αξιοσημείωτο πως συχνά δύο ή και περισσότερες διαταραχές μπορεί να συνυπάρχουν στο ίδιο άτομο, φαινόμενο που οι παιδοψυχίατροι ονομάζουν “συν-νοσηρότητα”.

Διαταραχές Άγχους (οι συχνότερες, προσβάλλουν περίπου 13% των νέων ατόμων ηλικίας 9-17 ετών). Περιλαμβάνουν τον πανικό, το μετατραυματικό στρες (εμφανίζεται μετά από μια τραυματική εμπειρία, όπως κακοποίηση, τροχαίο ατύχημα, σεισμό, σοβαρή αρρώστια κλπ), ψυχαναγκαστική-καταναγκαστική διαταραχή, το γενικευμένο άγχος, και τις φοβίες (κοινωνική, συγκεκριμένες π.χ. σκοταδιού, ύψους, ζώων). Εδώ εμπίπτουν άτομα με υπερβολική ανησυχία και αγωνία για διάφορα θέματα και που τα εμποδίζει να λειτουργήσουν ομαλά στη ζωή τους. Συχνά υπάρχουν και σωματικές εκδηλώσεις άγχους (π.χ. δύσπνοια, ταχυκαρδία, συχνουρία, τρόμος).

Διαταραχές Διάθεσης (κατάθλιψη/δυσθυμία, 4-8%), Παιδιά και έφηβοι με κατάθλιψη παρουσιάζουν  καταθλιπτική διάθεση (θλίψη, στενοχώρια, εύκολα κλάματα) ή ευρεθιστότητα (εύκολα νεύρα). Επίσης, μείωση ή ακόμα και απώλεια ενδιαφέροντος ή ευχαρίστησης σε δραστηριότητες που συνήθιζαν να έχουν. Μπορεί να έχουν αλλαγές στην όρεξή τους με σημαντική απώλεια ή προσθήκη βάρους καθώς και δυσκολίες με τον ύπνο τους. Μπορεί να παρουσιάζουν ψυχοκινητική διέγερση ή επιβράδυνση (αργή σκέψη, κίνηση, αργός λόγος) καθώς και αδικαιολόγητη κόπωση ή απώλεια της ενεργητικότητάς τους. Συχνά έχουν αισθήματα αναξιότητας ή υπερβολικής ή αδικαιολόγητης ενοχής. Η ικανότητα σκέψης ή συγκέντρωσης συχνά επηρεάζεται με αποτέλεσμα να έχουν δυσκολίες στη μελέτη και τις σχολικές τους επιδόσεις. Τα παιδιά με κατάθλιψη μπορεί να έχουν σκέψεις θανάτου ή/και ιδέες αυτοκτονίας που επανέρχονται κάθε τόσο.

Διαταραχές Διαγωγής και Εναντίωσης-Αντίθεσης (4-6% στις παραπάνω ηλικίες). Τα παιδιά και οι έφηβοι βρίσκονται σε συνεχή σύγκρουση με κάθε μορφής εξουσία, είναι ανυπάκουοι σε κάθε κοινωνικό κανόνα και παρουσιάζουν, μεταξύ άλλων, επιθετικότητα, κλοπές, ψέμματα, σκασιαρχείο, φυγές από το σπίτι, βανδαλισμούς, παραβατικότητα (παραβίαση νόμων).

Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (τουλάχιστον 5%), όπως π.χ. η δυσλεξία (ειδική διαταραχή ανάγνωσης), η δυσγραφία, η δυσαριθμησία  που εμποδίζουν το παιδί ή τον έφηβο να αναπτύξει το νοητικό δυναμικό του και συχνά επηρεάζουν την αυτοεκτίμηση και την ψυχική του ισορροπία (σε υψηλά ποσοστά συνοδεύονται από διαταραχές άγχους, κατάθλιψης, διαγωγής, ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητας).

Διαταραχές Διατροφής (ψυχογενής ανορεξία και βουλιμία, 1%), αφορούν κυρίως κορίτσια (άνω του 90%) που έχουν παραμορφωμένη εικόνα για το σώμα τους και το βάρος τους, έντονο φόβο ότι θα κερδίσουν βάρος, φτάνουν να υποβάλλονται σε εξαντλητικές δίαιτες, να ασκούνται έντονα σωματικά ή να παίρνουν φάρμακα για να αδυνατίσουν. Η κατάσταση αυτή συχνά συνοδεύεται από ορμονικές και άλλες οργανικές διαταραχές που απαιτούν τη νοσηλεία της έφηβης, αφού μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο ακόμα και τη ζωή της (μελέτες που έγιναν 5-8 χρόνια μετά τη διάγνωση δείχνουν 5% θνησιμότητα ή ακόμα και 20% μετά από 20 χρόνια παρακολούθησης των ασθενών).

Ψυχωσικές Διαταραχές (σχιζοφρένεια, διπολική ή μανιοκαταθλιπτική διαταραχή, μέχρι 1% στους μεγαλύτερους εφήβους). Πρόκειται για σοβαρές διαταραχές με κύρια συμπτώματα τις παραληρητικές ιδέες (ο ασθενής πιστεύει ότι οι άλλοι επιθυμούν το κακό του, συζητούν γι’ αυτόν κλπ) και τις ακουστικές (ο ασθενής ακούει φωνές που είναι ανύπαρκτες), οπτικές κλπ ψευδαισθήσεις (τα περισσότερα πάντως παιδιά με ακουστικές ψευδαισθήσεις δεν είναι σχιζοφρενή).

Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητας (5-7%), αρχίζει πριν από το 6^ο έτος ζωής με απροσεξία, υπερκινητικότητα ή/και παρορμητικότητα.

Διαταραχές Φάσματος Αυτισμού (0.6%), αρχίζει πριν από το 3^ο έτος ζωής και εκδηλώνεται με προβλήματα επικοινωνίας και κοινωνικής συναλλαγής με τους άλλους.

Παιδιά και έφηβοι με ιστορικό κακοποίησης ή/και παραμέλησης,  χρήσης ουσιών (μεταξύ των οποίων και νικοτίνης και αλκοόλ),  με χρόνιες σωματικές αναπηρίες ή ασθένειες. Επίσης, παιδιά και έφηβοι που βρίσκονται σε κίνδυνο να παρουσιάσουν ψυχολογικές δυσκολίες και ψυχικές διαταραχές είναι εκείνοι των οποίων ο γονέας πάσχει από ένα σοβαρό χρόνιο σωματικό ή ψυχικό πρόβλημα υγείας.

Αν και η επιστημονικά τεκμηριωμένη γνώση μας στον τομέα αυτό έχει σημαντικά αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, απομένει ακόμα να μάθουμε πολλά για τις αιτίες, τους μηχανισμούς καθώς και τις παρεμβάσεις μας (ψυχοθεραπευτικές, ψυχοφαρμακολογικές). Γενικά πιστεύουμε σήμερα πως η αλληλεπίδραση γενετικών/βιολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων  (π.χ. χειρισμοί από την οικογένεια) σχετίζεται με την αιτιολογία και τη συνέχιση ή μη πολλών ψυχικών διαταραχών.

Η ανάγκη για δράση επιβάλλεται τόσο από τα δικαιώματα του παιδιού όσο και από το βάρος που συνοδεύει τις ψυχικές διαταραχές. 7-22% των νέων υποφέρει από κάποια μορφή ψυχικής διαταραχής και οι επιπτώσεις, βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες είναι σημαντικές: δυσκολίες στις σχέσεις με συνομηλίκους, στις σχολικές επιδόσεις και προσαρμογή, και στην ενήλικη ζωή με δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις και αυξημένα ποσοστά εμπλοκής με το νόμο καθώς και τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και πρόνοιας.

Πέρα όμως από το ψυχικό και κοινωνικό κόστος, είναι γνωστή και η τεράστια οικονομική επιβάρυνση από τις ψυχικές διαταραχές στην παιδική ηλικία και την συνέχειά της στην ενηλικίωση (π.χ.  σοι διαταραχές διαγωγής που δεν θεραπεύτηκαν στην παιδική ηλικία  συνδέονται με 10 φορές επιπλέον οικονομική επιβάρυνση στις σημερινές κοινωνίες)

Ο φόβος του στίγματος, διάφορες προκαταλήψεις, αρνητικές στάσεις του κόσμου απέναντι σε θέματα ψυχικής υγείας, η άγνοια και η έλλειψη κατάλληλης πληροφόρησης παίζουν ρόλο στην αναζήτηση βοήθειας από τους ειδικούς ψυχικής υγείας, αν και σε μικρότερο βαθμό στη σημερινή κοινωνία. Υπάρχει, για παράδειγμα, μια μακροχρόνια αντίληψη ότι τα παιδιά με προβλήματα ψυχικής υγείας είναι κακά, όχι άρρωστα ή διαταραγμένα, και ότι τα ίδια ή/και οι γονείς τους πρέπει να κατηγορηθούν για τη συμπεριφορά τους.

Οι γονείς ή οι έχοντες την επιμέλεια παιδιών με συμπεριφορές που προβληματίζουν και επιμένουν είναι καλό να απευθύνονται στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας για παιδιά και εφήβους για αναζήτηση βοήθειας προτού αυτές γίνουν σοβαρότερες, χρονίσουν και καταλήξουν σε ψυχική και κοινωνική μειονεξία και αναπηρία του νέου ανθρώπου. Είναι γνωστό άλλωστε από μελέτες πως όσο νωρίτερα αντιμετωπιστούν τα προβλήματα συναισθήματος και συμπεριφοράς τόσο καλύτερη θα είναι η έκβασή τους. Οι συνεργασίες αυτές συχνά μπορεί να περιορίζονται σε μερικές επισκέψεις στους ειδικούς, άλλοτε όμως είναι μακροχρόνιες για την αντιμετώπιση καταστάσεων όπως ο αυτισμός, οι ψυχώσεις κλπ χρόνιες ψυχικές διαταραχές. Σε κάθε πάντως περίπτωση οι γονείς χρειάζεται να συνεργάζονται και οι ίδιοι με τους ειδικούς που παρακολουθούν το παιδί τους και να είναι θετικοί, υποστηρικτικοί, με κατανόηση και όχι πίεση απέναντι στις δυσκολίες του. Το ίδιο ισχύει και για τους εκπαιδευτικούς: η πραγματικότητα είναι ότι σε μια τυπική τάξη 25 μαθητών, θα υπάρχουν περί τα 5 παιδιά που θα αποκλίνουν από τα υπόλοιπα. Τα προβλήματα μάλιστα των 2 από τα 5 παιδιά είναι πιθανό να μην εντοπιστούν ποτέ, επειδή λειτουργούν κοντά στο φυσιολογικό, ενώ τα άλλα 2 παιδιά μπορεί να είναι πιο εμφανώς διαταραγμένα και να λειτουργούν περισσότερο οριακά.